Dikkat Eksikliği/Hiperaktivite Bozukluğu

DEHB nedir?

Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB), işlevselliği veya gelişimi engelleyen kalıcı dikkatsizlik ve/veya hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileriyle kendini gösteren gelişimsel bir bozukluktur.

Belirtiler çocuklukta başlar ve sosyal ilişkiler ile okul veya iş performansı da dahil olmak üzere günlük yaşamı etkileyebilir. DEHB çocuklar ve gençler arasında iyi bilinmektedir, ancak birçok yetişkin de bu bozukluğa sahiptir.

DEHB'li kişiler devam eden bir örüntü (patern) yaşarlar:

Dikkatsizlik: Asilik veya kavrama eksikliğinden kaynaklanmayan görevde kalma, dikkat etme veya organize olma sorunları.

Hiperaktivite: Uygun olmadığı durumlar da dahil olmak üzere aşırı huzursuz olmak veya sürekli hareket etmek; aşırı derecede kıpırdanmak veya dokunmak ya da çok fazla konuşmak.

Dürtüsellik: Düşünmeden hareket etmek, başkalarının sözünü kesmek veya kendini kontrol etmekte zorlanmak. Dürtüsellik, anında ödül arzusunu ya da hazzı erteleyememe veya uzun vadeli sonuçları düşünememeyi de içerebilir.

DEHB'nin işaret ve belirtileri nelerdir?

DEHB olan bazı kişilerde çoğunlukla dikkatsizlik belirtileri görülür. Diğerlerinde çoğunlukla hiperaktivite ve/veya dürtüsellik belirtileri vardır. Bazı kişilerde her iki tür belirti de bulunur.

İnsanların bazı zamanlarda dikkatsizlik, aşırı hareketlilik ve dürtüsellik yaşaması yaygındır. Ancak, DEHB olan kişiler için bu davranışlar:

Daha şiddetlidir

Daha sık meydana gelir

Sosyal ortamlarda, okulda veya işte işlevselliği engeller veya bozar

Odaklanma zorluğu içerir

Dikkatsizlik belirtileri olan kişilerde sıklıkla görülen davranışlar:

Okul, iş veya diğer faaliyetler sırasında ayrıntıları gözden kaçırmak veya ihmal etmek ve görünüşte özensizce hatalar yapmak

Oyun, iş veya konuşmalar, dersler veya ev ödevleri gibi görevler sırasında dikkatini sürdürmekte zorluk çekme

Doğrudan konuşulduğunda dinlemiyor gibi görünmek

Talimatları takip etmekte ya da işleri, ev işlerini veya ödevleri bitirmekte zorlanmak  

Görevlere başlayıp odağını kaybetmek ve kolayca yolundan sapmak

Görevleri ve faaliyetleri organize etmekte, işleri sırayla yapmakta, malzemeleri ve eşyaları idare etmekte, zamanı yönetmekte ve son teslim tarihlerine uymakta zorluk çekmek

Ev ödevi yapmak, rapor hazırlamak, form doldurmak veya uzun kağıtlar okumak gibi sürekli dikkat gerektiren görevlerden kaçınmak

Okul malzemeleri, kitaplar, cüzdanlar, anahtarlar, evraklar, gözlükler ve cep telefonları gibi önemli eşyaları kaybetmek

İlgisiz düşünceler veya uyaranlarla dikkatinin kolayca dağılması

Ev işlerini tamamlama, ayak işlerini yapma, telefonlara cevap verme ve randevuları takip etme gibi günlük aktivitelerde unutkanlık

Hiperaktivite-dürtüsellik

Hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri olan kişilerde sıklıkla görülen davranışlar:

Otururken kıpırdanma ve kıvranma

Sınıf ya da ofis gibi oturmanın beklendiği durumlarda yerlerini terk etmek

Uygunsuz zamanlarda koşmak, etrafta koşuşturmak ya da tırmanmak veya gençlerde ve yetişkinlerde sık sık huzursuz hissetmek

Sessizce oyun oynayamamak veya hobilerle uğraşamamak

Sürekli hareket halinde olmak veya bir motor tarafından hareket ettiriliyormuş gibi davranmak

Aşırı konuşmak veya başkalarının sözünü kesmek

Sorular tam olarak sorulmadan cevap vermek, başkalarının cümlelerini tamamlamak veya bir konuşmada sıra kendilerine gelmediğinde konuşmak

Örneğin konuşmalarda, oyunlarda veya etkinliklerde beklemekte zorluk çekmek

Bir kişinin DEHB tanısı alabilmesi için dikkatsizlik ve/veya hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerinin:

Kronik veya uzun süreli olması

İşlevselliği bozması

Yaşlarına göre tipik gelişimlerinin gerisinde kalmalarına neden olması gerekir.

Stres, uyku bozuklukları, anksiyete, depresyon ve diğer fiziksel durumlar veya hastalıklar DEHB ile benzer belirtilere neden olabilir. Bu nedenle, belirtilerin nedenini belirlemek için kapsamlı bir değerlendirme gereklidir.

DEHB olan çoğu kişi ilkokul yıllarında tanı alır. Gençlere veya yetişkinlere DEHB teşhisi konulabilmesi için belirtilerin 12 yaşından önce ortaya çıkmış olması gerekir.

DEHB belirtileri duygusal sorunlar veya disiplin sorunları ile karıştırılabilir ya da öncelikle dikkatsizlik belirtileri olan çocuklarda tamamen gözden kaçabilir ve bu da tanıda gecikmeye yol açabilir. Tanı konmamış DEHB'li yetişkinlerin geçmişinde düşük akademik performans, iş yerinde sorunlar veya gergin ilişkiler olabilir.

DEHB belirtileri kişi yaşlandıkça değişebilir.

Küçük çocuklarda hiperaktivite ve dürtüsellik en yaygın belirtilerdir.

İlkokulda dikkatsizlik daha belirgin hale gelebilir ve çocukların akademik olarak zorluk çekmesine neden olabilir.

Ergenlik döneminde, hiperaktivite genellikle azalır ve semptomların huzursuzluk veya kıpırdanmayı içermesi daha olasıdır. DEHB'li birçok genç ilişkilerle mücadele eder ve madde kullanımı veya güvenli olmayan cinsel aktivite gibi riskli davranışlarda bulunma eğilimi daha yüksektir.

DEHB'li yetişkinler sinirli olabilir, hayal kırıklığı ve strese karşı düşük toleransa sahip olabilir veya sık / yoğun ruh hali değişiklikleri gösterebilir. Dikkatsizlik, huzursuzluk ve dürtüsellik yetişkinlikte de devam etme eğilimindedir, ancak bazı kişilerde bu belirtiler daha az şiddetli ve daha az bozucu hale gelir.

DEHB nasıl teşhis edilir?

Belirli semptomlarına dayanarak, bir kişiye üç tip DEHB'den biri teşhisi konulabilir:

Dikkatsiz: Çoğunlukla dikkatsizlik belirtileri gösterir ancak hiperaktivite veya dürtüsellik göstermez

Hiperaktif-dürtüsel: Çoğunlukla hiperaktivite ve/veya dürtüsellik belirtileri ancak dikkatsizlik yok

Kombine: Hem dikkatsizlik hem de hiperaktivite ve/veya dürtüsellik belirtileri

DEHB belirtileri çocuklukta (12 yaşından önce) başlamalıdır. Belirtiler okul öncesi dönem kadar erken ortaya çıkabilir ve genellikle ergenlik ve yetişkinlik dönemlerinde de devam eder. Tanı kriterleri yaşa göre kısmen farklılık gösterir.

16 yaşına kadar olan çocuklar dikkatsizlik, hiperaktivite ve/veya dürtüsellik veya her ikisinin en az altı belirtisini göstermelidir.

Yetişkinler ve 16 yaş üstü gençler dikkatsizlik, hiperaktivite ve/veya dürtüsellik ya da her ikisinin en az beş belirtisini göstermelidir.

Bir kişiye DEHB tanısı konulabilmesi için aşağıdaki belirtilerin de olması gerekir:

En az 6 ay boyunca devam eder

İki veya daha fazla ortamda mevcuttur (örneğin, evde, işte, okulda veya arkadaşlarla)

Sosyal, okul veya iş işlevlerini engellemek veya bozmak

DEHB için risk faktörleri nelerdir?

Araştırmacılar DEHB'ye neyin neden olduğundan emin değiller, ancak birçok çalışma genlerin büyük bir rol oynadığını gösteriyor. Diğer birçok bozukluk gibi, DEHB de muhtemelen faktörlerin bir kombinasyonundan kaynaklanmaktadır.

Genetiğe ek olarak, araştırmacılar beyin yaralanmaları, beslenme ve sosyal ortamlar da dahil olmak üzere DEHB gelişme riskini artırabilecek olası çevresel faktörleri incelemektedir.

DEHB erkeklerde kadınlardan daha yaygındır. DEHB'li kadınların birincil belirti olarak dikkatsizlik gösterme olasılığı daha yüksektir. DEHB olan kişilerde genellikle öğrenme güçlüğü, kaygı bozukluğu, davranış bozukluğu, depresyon veya madde kullanım bozukluğu gibi başka durumlar da vardır.

DEHB nasıl tedavi edilir?

DEHB'nin tedavisi olmamakla birlikte, mevcut tedaviler semptomları azaltabilir ve işlevselliği artırabilir. Yaygın tedaviler ilaç, psikoterapi ve diğer davranışsal müdahalelerdir. Çocuklar için tedavi genellikle ebeveyn eğitimi ve okul temelli programları içerir. DEHB olan birçok kişi tedavilerin bir kombinasyonunu alır.

İlaç Tedavisi

DEHB olan birçok kişi için ilaçlar hiperaktiviteyi ve dürtüselliği azaltır ve odaklanma, çalışma ve öğrenme becerilerini geliştirir. Bazen, belirli bir kişi için işe yarayan ilacı bulmadan önce birkaç farklı ilaç veya dozaj denenmelidir. İlaç kullanan herkes reçeteyi yazan doktor tarafından yakından izlenmelidir.

Uyarıcılar: DEHB tedavisinde en yaygın kullanılan ilaç türü uyarıcılardır. Uyarıcılar, düşünme ve dikkatte önemli rolleri olan beyin kimyasallarının seviyelerini artırarak çalışır.

Uyarıcı olmayanlar: DEHB'yi tedavi etmek için uyarıcı olmayan ilaçlar da kullanılabilir. Bu ilaçların işe yaramaya başlaması uyarıcılardan daha uzun sürer, ancak DEHB olan kişilerde odaklanma, dikkat ve dürtüselliği iyileştirmeye yardımcı olabilirler.

Doktorlar, bir kişi uyarıcılardan istenmeyen yan etkilere sahip olduğunda, bir uyarıcı etkili olmadığında veya etkinliğini artırmak için bir uyarıcı ile kombinasyon halinde uyarıcı olmayan bir ilaç reçete edebilir. Örneğin, kişinin anksiyete, depresyon veya başka bir duygudurum bozukluğu gibi eşlik eden bir bozukluğu varsa antidepresanlar yardımcı olabilir.

Tıbbi gözetim altında, hem uyarıcı hem de uyarıcı olmayan ilaçlar güvenli kabul edilir. Bununla birlikte, tüm ilaçların, özellikle yanlış kullanıldığında veya reçete edilen dozun üzerinde alındığında yan etkileri olabilir. Bir sağlık hizmeti sağlayıcısı aldığınız diğer ilaçları bilmeli ve ilaç(lar)a nasıl tepki verdiğinizi izlemelidir. 

Psikoterapi ve davranışsal müdahaleler

Çeşitli psikoterapi türlerinin ve diğer davranışsal müdahalelerin DEHB'li kişilere ve ailelerine semptomları yönetmede ve günlük işleyişi iyileştirmede yardımcı olduğu gösterilmiştir.

Birçok çocuk, genç ve yetişkin terapiden faydalanmaktadır. Bununla birlikte, DEHB'li çocuklar ve gençler için her tür terapi, ebeveynlerin aktif bir rol oynamasını gerektirir. Sadece çocuğu içeren terapi (ebeveyn katılımı olmadan) DEHB semptomlarını yönetmek için genellikle etkili değildir ve bozuklukla birlikte ortaya çıkabilecek anksiyete veya depresyon semptomlarını ele almak için daha iyi olabilir.

Davranışsal terapi, insanların davranışlarını değiştirmelerine yardımcı olmayı amaçlar. Terapistin görevleri organize etmeye veya okul ödevlerini tamamlamaya yardımcı olmak gibi pratik yardım sağlamasını veya zor olaylarla başa çıkma konusunda rehberlik sunmasını içerebilir. Davranışçı terapi ayrıca insanlara davranışlarını nasıl izleyeceklerini ve öfkeyi kontrol etmek veya harekete geçmeden önce düşünmek gibi istenen şekilde davrandıkları için kendilerini nasıl öveceklerini öğretir.

Bilişsel davranışçı terapi, odaklanmayı ve konsantrasyonu artırmak için insanların düşüncelerinin ve duygularının farkında olmayı ve kabul etmeyi öğrenmelerine yardımcı olur. Terapist, DEHB'li kişilerin, harekete geçmeden önce düşünmek için zaman ayırmak veya gereksiz riskler alma dürtüsüne direnmek gibi tedaviyle birlikte gelen yaşam değişikliklerine uyum sağlamalarına yardımcı olabilir.

Sosyal beceri eğitimi insanlara kişilerarası ve sosyal becerileri öğretir. Bir terapistin çocuklara sıralarını nasıl bekleyeceklerini, oyuncaklarını nasıl paylaşacaklarını, yardım istemeyi veya alaylara nasıl karşılık vereceklerini öğretmesini içerebilir. Yetişkinler aktif dinleme gibi iletişim becerilerini ve kendini kontrol etme ve sosyal problem çözmede nasıl daha iyi olacaklarını öğrenebilirler. Başkalarının yüz ifadelerini ve ses tonunu okumayı ve uygun şekilde nasıl yanıt verileceğini öğrenmek de eğitimin bir parçası olabilir.

Aileler için, çocuk teşhis edilmeden önce hayal kırıklığı, suçlama ve öfke birikmiş olabilir. Ebeveynler ve çocuklar bu olumsuz duyguların üstesinden gelmek için profesyonel yardıma ihtiyaç duyabilirler. Ruh sağlığı uzmanları ebeveynleri DEHB ve bunun aileyi nasıl etkilediği konusunda eğitebilir. Ayrıca çocukların ve ebeveynlerinin yeni beceriler, tutumlar ve birbirleriyle ilişki kurma yolları geliştirmelerine yardımcı olabilirler.

Aile ve evlilik terapisi, aile üyelerinin ve eşlerin yıkıcı davranışları ele almak, davranış değişikliklerini teşvik etmek ve DEHB'li kişiyle etkileşimleri iyileştirmek için verimli yollar bulmalarına yardımcı olabilir.

Ebeveynlik becerileri eğitimi (davranışsal ebeveyn yönetimi eğitimi) ebeveynlere çocuklarındaki olumlu davranışları teşvik etme ve ödüllendirme becerilerini öğretir. Ebeveynlere, çocuklarının davranışlarını değiştirmek için bir ödül ve ceza/sonuç sistemi kullanmaları, teşvik etmek istedikleri davranışlar için anında ve olumlu geri bildirim vermeleri ve caydırmak istedikleri davranışları görmezden gelmeleri veya yeniden yönlendirmeleri öğretilir.

Stres yönetimi teknikleri, DEHB'li çocukların ebeveynlerine, çocuklarının davranışlarına sakin bir şekilde yanıt verebilmeleri için hayal kırıklığıyla başa çıkma becerilerini artırarak fayda sağlayabilir.

Destek grupları, ebeveynlerin ve ailelerin benzer sorunları ve endişeleri olan diğer kişilerle bağlantı kurmalarına yardımcı olabilir. Gruplar genellikle zorlukları ve başarıları paylaşmak, uzmanlar ve stratejiler hakkında bilgi alışverişinde bulunmak ve uzmanlarla konuşmak için düzenli olarak toplanır.

Okul temelli programlar ve düzenlemeler

DEHB'li birçok çocuk ve genç, okul temelli davranışsal müdahalelerden ve akademik düzenlemelerden faydalanmaktadır.

Belirli sınıf müdahaleleri ve akademik düzenlemeler, DEHB semptomlarını etkili bir şekilde yönetebilir, okulda ve akranlarıyla işlevselliği artırabilir.

Sınıf müdahaleleri, davranış yönetimi planlarını veya sınıfta öğretilen organizasyon ve çalışma becerilerini içerebilir.

Akademik kolaylıklar, sınıfta tercihli oturma, azaltılmış sınıf çalışması veya testlerde ve sınavlarda daha uzun süreyi içerebilir.

DEHB'li çocuklar ve yetişkinler nasıl düzenli kalabilir?

Çocuklar için

Ebeveynler, aile üyeleri ve öğretmenler DEHB'li çocukların düzenli kalmalarına ve yönergeleri takip etmelerine yardımcı olabilir. Yardımcı olabilecek diğer stratejiler şunlardır:

Tutarlı bir rutin sürdürün. Uyanmadan yatma vaktine kadar her gün aynı programı takip edin. Ev ödevi, açık havada oyun, iç mekan aktiviteleri vb. için zamanlar planlayın. Programı buzdolabında veya bir ilan panosunda tutun. Değişiklikleri mümkün olduğunca önceden not edin.

Günlük eşyaları düzenleyin. Her şey için (giysiler, anahtarlar, telefonlar, sırt çantaları ve oyuncaklar gibi) bir yer ayırın ve her şeyi yerli yerinde tutun.

Ev ödevi ve defter düzenleyicileri kullanın. Okul ödevleri ve malzemeleri için düzenleyiciler ve organizasyon uygulamaları kullanın. Çocuğunuza ödevleri yazmanın ve gerekli malzemeleri eve getirmenin önemini vurgulayın.

Açık ve tutarlı olun. DEHB'li çocukların anlayabilecekleri ve takip edebilecekleri öngörülebilir kurallara ihtiyaçları vardır. Davranışlar hakkında tutarlı geri bildirimler verin ve net kurallar, angarya listeleri ve yapılandırılmış rutinler oluşturmaya yardımcı olun.

Çocuğunuz kurallara uyduğunda övgü veya ödül verin. DEHB olan çocuklar genellikle eleştiri alır ve eleştirilmeyi bekler. Bunun yerine, iyi davranışları arayın ve övün.

Yetişkinler için

Profesyonel bir terapist veya yaşam koçu, DEHB'li yetişkinlerin yaşamlarını araçlarla düzenlemeyi öğrenmelerine yardımcı olabilir. Ayrıca günlük yaşamı yönetmek için pratik ipuçları da sağlayabilirler, örneğin:

Rutinlere bağlı kalın.

Farklı görevler ve etkinlikler için listeler yapın.

Etkinlikleri planlamak için bir takvim kullanın.

Hatırlatma notları yazın.

Özellikle hiperaktif veya huzursuz hissettiğinizde düzenli egzersiz yapın.

Anahtarlar, faturalar ve evraklar gibi önemli eşyalar için özel bir yer belirleyin.

Büyük görevleri daha yönetilebilir, daha küçük adımlara bölün, böylece görevin her bir bölümünü tamamlamak bir başarı hissi sağlar.